چگونگی صحن عتیق حرم مشهد

پست ۷۹۸۵ : به قلم جواد نوائیان رودسری: صحن عتیق حرم رضوی قدیمی‌ترین صحن است که البته آن را با نام‌های «انقلاب» و «سقاخانه» هم می‌شناسند... محل دفن پیکر مطهر امام رضا (ع)، سرداب یکی از قصرهای حُمید بن قحطبه، حاکم توس بود که پیش از آن، هارون‌الرشید، خلیفه عباسی را در آن دفن کرده بودند... شیخ صدوق در «عیون اخبارالرضا (ع)» از وجود قاری، مؤذن و مسجد در کنار بقعه مطهر امام رضا (ع) سخن به میان می‌آورد. این بقعه، در دوران حکومت سامانیان، صاحب تزیینات ویژه شد و در واقع، بخشی از سازه‌های معماری جنوب شرقی صحن عتیق، در همین دوره شکل گرفت. با قدرت‌گرفتن غزنویان، شرایط کمی دشوار شد. متون تاریخی از هجوم سبکتگین، پدر محمود غزنوی به مشهد و ویران شدن بخشی از تأسیسات حرم رضوی سخن می‌گویند؛ اما در دوره محمود غزنوی، این خشونت کنار گذاشته و فعالیت‌های عمرانی از سر گرفته شد.

با آغاز دوره سلجوقی، شرایط کمی متغیر شد؛ ... به احتمال زیاد در همین دوره بود که برای نخستین‌بار، دیواری را در اطراف ضلع شمالی حرم مطهر ساختند و در واقع، نقشه اولیه صحن عتیق شکل گرفت. محوطه صحن اولیه، به اندازه یک‌چهارم فضای فعلی آن بود و به علاوه، تزیینات به‌خصوصی نداشت... قدیمی‌ترین سنگ مزار حضرت ثامن‌الحجج (ع) هم که امروزه در موزه آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود، در همین دوره ساخته شد. بیشتر بخوانید ↓

با آغاز حمله مغول، فعالیت‌های عمرانی در حرم مطهر و به تبع آن صحن عتیق، متوقف شد. خوشبختانه در این حملات، آسیبی به حرم مطهر و تأسیسات آن وارد نیامد. اصولاً مغولان ترجیح می‌دادند به اماکن مقدسه کاری نداشته باشند. با استقرار حکومت ایلخانان در ایران و عبور کشور از گردنه تاریخی این دوره، غازان‌خان به عنوان ایلخان مغول، اسلام آورد و پس از وی، اولجایتو، به مذهب شیعه گروید. تأثیر این تغییرات در حرم مطهر، با ایجاد تأسیسات مختلف در صحن عتیق و ساختمان حاشیه آن به چشم آمد. دارالسیاده ساخته شد و دری از آن را به سمت صحن باز کردند. به این ترتیب، تغییرات تدریجی برای افزایش تأسیسات موجود در صحن آغاز شد تا در عصر تیموریان، به اوج خود برسد.

بی‌تردید تیمورلنگ را باید بلایی بزرگ برای بشریت بدانیم؛ اما برخی فرزندان تیمور، از قماش او نبودند. شاهرخ، جانشین تیمور، اصولاً مردی آرام، هنردوست و در پی آسایش رعیت بود. شاهرخ هرات را به پایتختی برگزید. او و همسرش گوهرشاد، علاقه فراوانی به امام رضا (ع) داشتند و نقل است که در سال، چندماهی را در مشهد روزگار می‌گذراندند. به این ترتیب، مشهد به یکی از کانون‌های فعالیت‌های عمرانی دربار تیموری تبدیل شد. بعد از ساخته شدن مسجد گوهرشاد با مهندسی قوام‌الدین شیرازی، گوهرشاد به وی مأموریت داد تا گنبد حرم رضوی را مرتفع‌تر کند. این کار برای آن بود که گنبد یادشده، در برابر گنبد مسجد گوهرشاد، موقعیت برتری داشته باشد؛ رویکردی که از باریک‌بینی و اعتقاد گوهرشاد خاتون حکایت می‌کند... در دوره فرمانروایان بعدی دودمان تیموری، به ویژه سلطان حسین بایقرا، با همت وزیر کاردان وی، امیرعلیشیر نوایی، چند تغییر اساسی در صحن عتیق رخ داد؛ برای تزیین نمای صحن به طور گسترده از کاشی استفاده شد... ساخت پنجره‌ای فولادی در ضلع جنوبی صحن نیز، از دیگر اقدامات این دوره است؛ این پنجره را برای زیارت بانوانی که عذر شرعی داشتند و نمی‌توانستند وارد روضه منوره شوند، ساختند. در همین عصر، امیر علیشیر نوایی، با استفاده از آب چشمه گلسب (چشمه گیلاس امروزی)، نهری را جاری کرد و از میانه صحن عتیق گذراند؛ این نهر، چنان که در ادامه اشاره خواهیم کرد، بعدها توسط نادرشاه ترمیم و به «نهر نادری» معروف شد.

دوره فرمانروایی صفویان را باید عصر طلایی معماری در صحن عتیق و بلکه تمام حرم مطهر بدانیم. با این حال، در این دوره، این صحن شاهد وقایع تاریخی غم‌انگیز هم بود که مهم‌ترین آن‌ها، هجوم ازبکان به مشهد، ورود آن‌ها به صحن عتیق و روضه منوره و قتل‌عام مردم در سال ۹۹۷ ق است. این صحن، بعد از بیرون راندن ازبکان در دوره شاه‌عباس، به فرمان وی دچار تغییرات اساسی شد؛ مساحت آن را به چهار برابر اندازه اولیه، یعنی اندازه‌ امروزی صحن، رساندند و اطراف آن، با کاشی‌های مرغوب تزیین شد. پنجره فولاد را که در ابتدا پنجره‌ای کوچک بود، به صورت «سه لت» و بسیار بزرگ و زیبا بازسازی و نصب کردند. به فرمان شاه‌عباس یکم، گنبد بقعه مطهر که نمای اصلی صحن عتیق را شامل می‌شود، با آجرهای طلا تزیین و مناره نیز مطلّا شد. بعد از شاه‌عباس یکم، دیگر فرمانروایان صفوی نیز، در رونق و تزیین صحن کوشیدند؛ ایوان شمالی که امروزه به خیابان طبرسی ختم می‌شود، در زمان شاه‌عباس دوم ساخته شد؛ دروازه شرقی معروف به ایوان نقاره‌خانه را، شاه صفی ساخت و ایوان غربی، مشهور به ایوان ساعت، یادگار دوره شاه‌سلیمان است. در همین دوره، برخی تأسیسات و ساختمان‌ها در اطراف صحن ایجاد شد؛ در جنوب شرقی، رواق حاتم‌خانی، یادگار حاتم‌بیگ اردوبادی، نواده خواجه نصیرالدین توسی و وزیر شاه‌عباس قرار دارد و در کنار آن، رواق مجلل الله‌وردی‌خان، سردار مشهور شاه‌عباس ساخته شد که از نظر معماری و تزیینات، یکی از زیباترین بناهای تمام ایران و بلکه جهان اسلام است. در سمت شمال شرقی نیز، مدرسه‌ی میرزاجعفر، با همت میرزاجعفر سروقد از تجار خراسانی مقیم هندوستان ساخته‌شد. در سرداب این مدرسه، مقبره شیخ حر عاملی قرار دارد که روزگاری در گوشه صحن عتیق، به تدریس می‌پرداخت؛ او صاحب کتاب ارزشمند «وسائل الشیعه» است. در این دوره، ضلع غربی صحن عتیق، راه ورودی بازار شهر به حرم مطهر بود و بازار بزرگ شهر، پس از برخورد با حاشیه صحن، از ضلع شمال غربی خارج می‌شد.

مشهد در دوره‌ی نادرشاه، به اوج عظمت رسید و به عنوان پایتخت برگزیده شد. نادرشاه همواره دوست داشت در عرصه فعالیت‌های عمرانی چیزی از صفویان کم نداشته باشد؛ به همین دلیل، فعالیت‌های عمرانی گسترده‌ای را در حرم مطهر آغاز کرد و صحن عتیق، یکی از کانون‌های این فعالیت بود. به دستور او سقاخانه اسماعیل‌طلایی را در وسط صحن عتیق ساختند. نهر نادری که در واقع ترمیم شده و گسترش یافته نهر امیرعلیشیر نوایی بود، در وسط صحن جاری شد. ایوان جنوبی صحن و ورودی بقعه را با طلا تزیین کردند و به همین دلیل، به ایوان طلای نادری شهرت یافت. همچنین، مناره بالای ایوان شمالی، یا همان ایوان عباسی، با فرمان نادرشاه مطلّا شد.

فعالیت‌های اُمرا و فرمانروایان دودمان قاجار در صحن عتیق، بیشتر جنبه مرمت و تکمیل دارد؛ با این حال، برخی اقدامات این دوره، کاملاً عمرانی و در راستای توسعه و بهبود وضعیت صحن بودند؛ از آن‌ جمله می‌توان به ساخت نقاره‌خانه در دهه‌ی ۱۲۶۰ ق، نصب ساعت بر فراز ایوان غربی در دوره مظفرالدین‌شاه و برق‌کشی به صحن عتیق در همین دوره (دهه‌ی ۱۲۸۰ ش) اشاره کرد. در دوره قاجار و در زمان ناصرالدین‌شاه، چهار حوض در اطراف سقاخانه ساخته شد که آب قنات موسوم به «منبع» را به نزدیکی سنگاب می‌رساند و خادمان می‌توانستند به راحتی آب سقاخانه را تأمین کنند. در این دوره تاریخی، صحن عتیق شاهد وقایع دردناکی هم بود؛ قیام مشهور به «شورش نان» که در دوره حکومت آصف‌الدوله، در عهد مظفرالدین‌شاه قاجار رخ داد و باعث بی‌احترامی به حرم رضوی شد، یکی از غم‌انگیزترین آن‏هاست. طبق نقل‌های تاریخی، صحن عتیق بعد از هجوم مأموران حکومتی، از پیکر غرق در خون معترضان پر بود و برای نخستین‌بار، مأموران آصف‌الدوله به گنبد طلا و برخی ساختمان‌های صحن عتیق، شلیک کردند. در فروردین ۱۲۹۱ ش، صحن عتیق شاهد فعالیت طرفداران محمدعلی‌شاه بود؛ غائله‌ای که سرانجام با هجوم سربازان روسیه تزاری و به توپ بستن حرم رضوی خاتمه یافت. منبع