علویان چه عقایدی دارند؟

شوقی حداد

استاد شوقی حداد در پایان افزود: از این حقایق چنین نتیجه می‌گیریم که بر خلاف آنچه برخی جهلا می‌گویند، حسین بن حمدان خصیبی که علویان خود را به او نسبت می‌دهند نه تنها به اِسقاط تکالیف معتقد نبوده بلکه به اقامه شرع قائل بوده است و این اعتقاد را در هدایه الکبری و دیوان اشعارش به‌صراحت آورده است، دیوانی که با شرح شیخ ابراهیم عبداللطیف در بیروت چاپ‌شده است...

پیش از سخنرانی استاد حداد، دکتر سیدعلی موسوی نژاد، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب و پژوهشگر متخصص در زمینه فِرَق شیعه، به معرفی وی پرداخت و گفت: استاد شوقی حداد تحقیقات، تالیفات و دیدگاه‌های متفاوت و خاصی درباره علویان سوریه دارد. استاد موسوی نژاد از میان آثار استاد شوقی حداد، تالیفات وی درباره ابوعبدالله حسین بن حمدان خصیبی، برجسته‌ترین شخصیت تاریخی علویان سوریه و کتاب الهدایه الکبری او، و کتب ناظر به فقه علویان را از مهم‌ترین‌ها دانست.  وی همچنین یکی از راه‌های شناخت فرق را استفاده از نظرات کارشناسان بومی و خبره در شناخت هر فرقه عنوان کرد و افزود: اطلاعاتی را که درباره فرقه‌ها به‌ویژه فرق شیعه نیاز است همیشه نمی‌توان با منابع کتابخانه‌ای تأمین کرد بلکه باید با استفاده از حضور کارشناسان و نشست‌های علمی از این دست حاصل کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، دو موضوع تاریخ شکل‌گیری علویان سوریه و نیز توضیح رابطه آنان با فرقه نصیریه و نمیریه را که وابسته به محمد بن نصیر نمیری و از فرق مطرود غالی‌اند، از مهم‌ترین مسائلی دانست که باید موردبررسی قرار گیرند. در ادامه این جلسه استاد شوقی حداد ضمن خاطرنشان ساختن این که مایل است جلسه بیشتر بر مبنای سؤالات حاضران شکل بگیرد به سخنرانی درباره علویان سوریه پرداخت.  استاد حداد بخش ابتدایی صحبت خود را به نسبت علویان با تشیع امامیه به لحاظ تاریخی، لغوی و دینی اختصاص داد.  وی با بررسی ابعاد تاریخی این موضوع گفت: به لحاظ تاریخی، می‌دانیم که عنوان علویان به واسطه نسب شکل‌گرفته و نه به خاطر وجود طایفه‌ای به این نام، در حالی که به عنوان مثال شیعه در بین مسلمانان به عنوان امت پیرو امام علی (ع) شناخته‌شده هستند، که البته این شیعیان در طول تاریخ به دلایل مختلف سیاسی و … به فرقه‌های دیگر تفکیک‌شده‌اند مانند فرقه زیدیه که فرقه‌ای سیاسی هستند.

شوقی حداد سپس درباره نسب علویان سوریه گفت: علویان سوریه، لبنان و جنوب غرب ترکیه مانند انطاکیه و ازمیر نسب خود را به ابوعبدالله حسین بن حمدان خصیبی می‌رسانند و علمای علویان نیز قائل به فصل الخطاب بودن دیدگاه او در امور هستند که مشابه جایگاه ولایت فقیه در عصر حاضر است و لذا به این علویان، خصیبیان نیز گفته می‌شود. حداد سپس درباره تحقیقاتش درباره حسین بن حمدان خصیبی گفت: برای انجام این کار ابتدا باید درمی‌یافتم که خصیبی کیست لذا مهم‌ترین اثر برجای‌مانده از وی را که همان الهدایه الکبری است، بررسی کردم، کتابی که از منابع مورد استفاده علامه مجلسی در تألیف بحارالانوار است.

وی از انطباق هشت نسخه خطی کتاب خصیبی که در ایران (کتابخانه مرعشی نجفی و مشهد)، سوریه، عراق و لبنان به آن‌ها دست‌یافته گفت و افزود: با انطباق اینها نسخه‌ای جدید از این کتاب تصحیح و تهیه کردم که با نسخه چاپی آن در انتشارات البلاغ بیروت متفاوت است.  وی دربیان این تفاوت گفت: تمامی روایات مطاعن که در بحار موجود است از کتاب هدایه الکبری نقل‌شده اما در نسخه چاپ بیروت این روایات حذف‌شده است. حداد افزود: در این پژوهش‌ها به نسخه‌ای خطی از هدایه الکبری دست‌یافتم که تصحیح علامه مجلسی بود و در ابتدای آن ۱۵۰ صفحه مقدمه رجالی درباره خصیبی نوشته بود و اسامی مشابه وی از جمله خصیبی قرمطی، خصیبی قزوینی و امثالهم را در آن مقدمه شرح داده بود.  حداد سپس در باره حسین بن حمدان خصیبی گفت: وی (در قرن چهارم هجری) در حلب سوریه در دوره حمدانیان می‌زیسته و از نزدیکان سیف‌الدوله حمدانی بوده و کتاب الهدایه الکبری را نیز به سیف‌الدوله تقدیم کرده است.

استاد شوقی حداد سپس درباره تبعات این تشابه اسمی میان خصیبی و افراد دارای نام و نسب مشابه وی گفت: همین شباهت باعث شده که مسئله اسقاط تکالیف شرعی که در واقع از عقاید خصیبی قرمطی است به خصیبی صاحب الهدایه الکبری نسبت داده شود و در نتیجه امروزه شاهد آن هستیم که علویان در سوریه، ترکیه و لبنان حتی از روستایی به روستای دیگر قائل به اسقاط و یا وجوب تکالیف هستند، در حالی که حسین بن حمدان خصیبی در هدایه به وضوح از به حج رفتن و نمازگزاردن خویش سخن می‌گوید.

حداد سپس در باره خطری که این روزها هویت فرهنگی و دینی جمعیت علویان را نشانه گرفته گفت و افزود: همانند زمان عثمانی و صفویه که دولت عثمانی وقتی دید نمی‌تواند با صفویان مقابله کند، شروع به تغییر هویت دینی علویان کرد و آنان را به قرمطی و نصیری بودن متهم کرد، امروز نیز دولت‌هایی چون سعودی پس از شکست حملات نظامی خود اکنون در تلاش‌اند تا علویان را چنین جلوه دهند و آنان را این‌گونه از بین ببرند.

استاد شوقی حداد در ادامه از اختلاف فراوان و دودستگی شدید، ناظر به مسئله اسقاط تکلیف، در کتب نسل جدید علویان درباره هویت دینی این فرقه گفت و افزود که با مشاهده این وضع کتابی در این باره با عنوان «اعتقادات شیعی جعفری در میان علویان» نوشته است. شوقی از مسائل موردبحث در این کتاب گفت و افزود که در این کتاب به عنوان مثال درباره انتساب این عقیده به علویان که امام علی (ع) تجلی خداست تحقیق و آن را تکذیب کرده‌ام چراکه یکی از شاگردان خصیبی به نام ابن شعبه الحرانی در کتابی به نام العصیفر معتقدان به این امر را تکفیر کرده است.

شوقی همچنین از کتاب دیگری یاد کرد که در آن قرابت‌های فقهی میان علویان و فقه شیعه جعفری را بررسی کرده است و «الفقه الجعفری العلوی» نام دارد. وی افزود: در این کتاب او حتی به کسانی از علویان که شیعه بودن خود را نفی می‌کنند نشان داده است که علمای علوی از خود خصیبی در قرن چهارم گرفته تا شیخ سلیمان احمد در قرن بیستم که یک قاضی و مهم‌ترین مرجع فقهی و شرعی علویان بوده و با کمک محسن امین دادگاه‌های ویژه علویان را مبتنی بر فقه علوی در سوریه برپا کرده، همگی به فقه جعفری شیعی اثناعشری اعتقاد داشته‌اند.