چالشهای پسماند و راه‌حل‌ها

به قلم احمد الله‌وردی لداری: چالشهای تولید انواع پسماند و راهکار مقابله با آن. یکی از چالش ها و دغدغه های اصلی حیات بشر و حیات کره زمین، چالش تولید و دفع زباله و پسماندهای تولیدی توسط خود بشر است که هر روز  با توجه به افزایش جمعیت و گسترش جوامع انسانی  بر شدت و حدت آن افزوده می شود. غلظت و تنوع بسیار بالای پارامترهای آلاینده در پسماند، به ویژه شیرابه تولید شده می تواند عامل تغییرات منفی چشم گیری در محیط زیست و به ویژه منابع آب شود. تحولات جمعیتی، به ویژه توسعه شهرنشینی در یک سده اخیر باعث شده است تا دفع اصولی پسماندهای جامد شهری، صنعتی و سایر انواع پسماندها به عنوان یکی از مهم ترین چالش های برنامه ریزان شهری در کانون توجه قرار گیرد. برای مثال، در سال ۱۹۰۰ میلادی تنها ۱۵۰ میلیون نفر از مردم جهان در شهرها زندگی می کرده اند، در حالی که تعداد آنها تا سال ۲۰۰۰ به حدود ۲٫۹ میلیارد نفر و در سال ۲۰۱۶ به حدود ۳٫۷ میلیارد نفر افزایش یافته است که حدود ۲۹ برابر رشد نشان می دهد. به این ترتیب تا پایان سال ۲۰۱۶، بیش از ۵۴ درصد جمعیت جهان در شهرها ساکن شده اند. در سال ۱۸۰۰ میلادی، تنها شهر پکن در چین یک میلیون نفر جمعیت داشت، در حالی که تا پایان سال ۲۰۱۴. حدود ۴۸۸ شهر در جهان بیش از یک میلیون نفر جمعیت داشتند و در سال مزبور حدود ۲۸ کلان شهر نیز وجود داشت که جمعیت آنها بیش از ۱۰ میلیون نفر بوده است. با توجه به تمرکز این تعداد جمعیت در مراکز و کانون های شهری، موضوع مدیریت پسماندها در کانون توجه بسیاری از برنامه ریزان شهری و محیط زیست قرار دارد.

احمد الله‌وردی لداری

به موازات تحولات شهرنشینی در سایر نقاط جهان، جمهوری اسلامی ایران نیز تحولات مشابهی را تجربه کرده است. بر اساس اطلاعات موجود، نرخ شهرنشینی کشور از ۴۷ درصد در سال ۱۳۵۵ به حدود ۷۴ درصد در سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است.(۱) بیشتر بخوانید ↓

طی همین دوره، تعداد شهرها نیز از ۳۷۳ به حدود ۱۲۴۵ شهر افزایش یافته است. این تحولات در حالی صورت گرفته است که مشکلات مدیریت پسماندها به عنوان مهم ترین چالش در این شهرها، به ویژه استان های شمالی و برخی از مراکز استان ها مطرح شده است. بر اساس برآوردها و با توجه به روندهای کنونی توسعه شهرنشینی و الگوهای تولید و مصرف، پیش بینی می شود میزان تولید پسماندها در جهان تا سال ۲۰۵۰ به حدود ۳٫۴ میلیارد تن افزایش یابد که این میزان پیش از دو برابر رشد جمعیت طی این دوره است. بررسی ها نشان می دهد که رابطه همبستگی مثبتی بین تولید زباله های شهری و میزان درآمد وجود دارد. به همین دلیل با افزایش درآمدها و تغییر الگوهای مصرف. میزان تولید زباله شهری افزایش پیدا می کند.

میزان تولید پسماندها و همچنین ماهیت و ترکیب پسماندها و شیوه و نحوه دفع آنها به شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژیکی، منابع مالی و غیره بستگی دارد و تفاوت های اساسی را در بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نشان می دهد. به همین دلیل نحوه مدیریت آنها نیز تفاوت های کلی با یکدیگر دارند. به عنوان نمونه در حال حاضر به دلیل بروز مشکلات گوناگون ناشی از تولید ضایعات، کمبود اراضی برای دفع آنها و افزایش هزینه های دفع، بیشتر به سوی توسعه بازیافت و تولید انرژی از پسماندها گرایش یافته است.

بر اساس آخرین آمار و اطلاعات سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور در سال ۱۳۹۷، میزان تولید پسماندهای خانگی در کشور ۴۹ هزار تن در روز است که در مناطق شهری و روستایی تولید می شود. از این مقدار بیش از ۳۸ هزار تن در مناطق شهری و حدود ۱۱ هزار تن نیز در مناطق روستایی تولید میشود. به این ترتیب، سالانه حدود ۱۵ میلیون تن پسماندهای خانگی در کشور تولید می شود که بیشتر آنها به صورت غیر اصولی در محیط زیست دفع می شوند. میزان سرانه تولید پسماندها در مناطق مختلف یک کشور نیز به تفاوت در ویژگی های اقتصادی، اجتماعی میزان شهرنشینی، توسعه صنعتی، ورود گردشگران و نیز تفاوت های زیادی را نمایان می سازد. برای مثال بر اساس گزارش سند آسیب شناسی کلان شهرها در بخش محیط زیست و خدمات شهری سرانه تولید پسماندهای خانگی در هشت کلان شهر کشور بین ۵۲۱ گرم در روز در کلان شهر اصفهان تا ۹۶۷ گرم در روز در کلان شهر تهران در نوسان بوده است بررسی وضعیت بازیافت پسماندها در شهرهای مختلف کشور نیز به مانند روش های دفع تفاوت های بسیار زیادی را نشان می دهد. بازیافت پسماندها عمدتا بیشتر شامل بازیافت پسماند خشک و تر است. همچنین تفکیک و جداسازی پسماندهای قابل بازیافت در ایران بیشتر توسط زباله گردها و به صورت غیربهداشتی انجام می شود... .

‍ راهکارهای مقابله

در کشورهای مختلف روش ها و گزینه های دفع ضایعات بسته به شرابط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و عوامل محیطی و طبیعی متغیر و متفاوت است. در کشورهای در حال توسعه دفع و مدیریت ضایعات به شیوه های بسیار غیر بهداشتی و عدم رعایت قوانین، مقررات‌ و استانداردهای مهندسی محیط‌زیستی و به صورت انباشته نمودن و رهاسازی آنها در فضاهای باز انجام می شود،  در حالی که این مهم در کشورهای توسعه یافته به روش های نظام مند و با رعایت کلیه، قوانین، مقررات، موازین و استانداردهای زیست محیطی صورت می پذیرد.

بعنوان در کشورهایی مثل سنگاپور و ژاپن به دلیل کمبود اراضی مناسب برای دفع و ارزش بالای اقتصادی زمین در آنها، بخش اعظم ضایعات جامد خود را به کمک سیستم‌های زباله سوز معدوم سازی می کنند. اما در کشورهای در حال توسعه به دلیل محدودیت‌های شدید منابع مالی شرایط برای اجرای این روش در آنها فراهم نیست. از آنجایی که این سیستم‌ها دارای فرایندی پرهزینه و گران هستند، عموما برای کشورهایی مناسب هستند که زباله ها حاوی موادی نظیر پلاستیک و کاغذ بوده و از ارزش حرارتی بالایی برخوردار باشند.

دفن بهداشتی زباله از شیوه های متعارف و کنترل شده دفع پسماندهای شهری در جهان است، این روش دفن زباله ها شامل مجموعه ای از اقدامات مهندسی به منظور حداقل نمودن خطرات و اثرات منفی ناشی از مراکز زباله ها برای محیط زیست و اطمینان بخشی در بهره برداری اصولی از آنها و نیز فعالیت هایی است که باید بعد از پایان عمر این مراکز دفن انجام گیرد.

تولید کود از زباله ها نیز یکی از دیگر از روش های دفع پسماندها است، در این روش در نتیجه تجزیه مواد آلی،  مواد موجود در زباله های فساد پذیر در شرایط خاص و کنترل شده به موادی مفید مانند گیاه خاک و سایر مواد آلی تبدیل می شوند. این نوع از کود در واقع عبارت است از بقایای گیاهی و حیوانی زباله های شهری که تحت شرایط پوسیدگی قرار گرفته باشند. به طوری که مواد سمی آنها از بین رفته، پودر شده و شکل اولیه خود را از دست داده باشند. این روش عمل کردن کهن ترین روش بازیافت در جهان است. مواد آلی موجود در توده مصرفی برای گیاه خاک از ضایعات کشاورزی، مواد خوراکی و زباله هایی است که از راه تجزیه هوازی و بی هوازی به خاک سیاه و سفید غنی تبدیل و به عنوان کود در کشاورزی مصرف می شوند. این روش یکی از راه های دفع پسماند است که از سال ها قبل در کشورهای پیشرفته صنعتی دنیا رایج شده است.

شیوه تولید گیاه خاک ناشی از تجزیه زباله کشاورزی و ... در کنار سایر روش ها مثل زباله سوزی عمدتا در کشورهایی توسعه داده می شود که ارزش حرارتی پسماندها در آنها زیاد بود و استحصال انرژی از آنها مقرون به صرفه باشد. روش زباله سوزی یکی از گزینه مناسب برای دفع زباله های بیمارستانی که خطرهای ویژه ای دارند است. ارزش حرارتی پسماند، کمبود زمین در بسیاری مناطق و آلودگی هایی که دفن پسماندها در محیط زیست و آبهای زیرزمینی ایجاد می کنند، از جمله دلایل گسترش و توسعه استفاده از زباله سوزها در مناطق بسیاری در جهان شده است و ... .

دامنه: سلام. از میان دو راه کار ۱. تبدیل به کود در اثر خواباندن زیر کاه و ۲. انرژی برق در اثر سوزاندن، از نظر شما جناب آقای الله‌وردی کدام‌یک مفید و موافق حال بوم‌زیست و طبیعت است؟

پاسخ خلاصه: [چنانچه در متن آمده ]  در کشور ما فعلا هم به دلیل ارز بری و نیاز به سرمایه گذاری بالا و ترکیب مواد پسماند جامد سامانه کسب انرژی‌ نه مقرون به صرفه است و نه امکان پذیر حتی در محل دفن زباله های تهران نیز در این زمینه‌ توفیقی حاصل نشد. اما در ارتباط با تبدیل به کود یکی از پیش نیازها تفکیک زباله از مبدأ هست. اگر با فرهنگ سازی میزان آن در تمام مناطق کشور رواج یابد دوستدارترین روش زیست‌محیطی است. متأسفانه نه آموزشها و نه مشوق‌های لازم در این زمینه (تفکیک از مبدأ) از سوی نهاد مسئول ارائه نمی شود.

پاورقی: (۱) مرکز آمار ایران نتایج سر شماری نفوس و مسکن سال های ۱۳۵۵و ۱۳۹۵.